Kwestia tego jak leczyć haluksy w dużej mierze zależy od zaawansowania zmian kostnych w obrębie palucha. W związku z tym, że zmiany te postępują stopniowo, warto zacząć działać możliwie jak najszybciej, aby zatrzymać deformację i tym samym uniknąć bólu i dyskomfortu powodowanych przez halluksy. Jak zatem rozpoznać paluch koślawy i w jaki sposób go leczyć? Oto garść przydatnych informacji na ten temat.
Spis treści:
- Paluch koślawy, hallux valgus, haluksy – co to oznacza dla ludzkiej stopy?
- Jak rozpoznać haluksy? Objawy deformacji nie zawsze są widoczne gołym okiem
- Przyczyny powstawania haluksów i czynniki ryzyka. Czy haluksy robią się od szpilek?
- Diagnozowanie deformacji. Jakie badania trzeba będzie wykonać?
- Jak leczyć haluksy? Metody dobierane są zależnie od zaawansowania deformacji
- Nieoperacyjne leczenie haluksów
- Operacyjne leczenie haluksów
- Jak można zapobiegać powstawaniu haluksów?
Co to są haluksy? Dlaczego paluch koślawy jest tak problematyczny?
Haluks (też paluch koślawy czy hallux valgus) jest deformacją stawu śródstopno-paliczkowego dużego palca stopy, charakteryzującą się jego znacznym odchyleniem. Jeśli jednak mielibyśmy bardziej obrazowo opisać haluksy, co to właściwie jest i jak wygląda taka zmiana? Można powiedzieć, że jest to swego rodzaju kościsty guzek, który tworzy się w obrębie stawu u podstawy palucha.
Taka zmiana kostna pojawia się, gdy niektóre kości umiejscowione w przedniej części stopy zaczynają się przemieszczać ze swojej oryginalnej lokalizacji. W efekcie duży palec rotuje i jest przyciągany w kierunku pozostałych palców stopy. To natomiast zmusza staw znajdujący się przy podstawie palucha do przemieszczania się na zewnątrz, przez co zaczyna on wystawać. Statystycznie taka deformacja na dużym palcu stopy występuje u ok. 23-35% społeczeństwa, z czego w większości dotyka ona kobiety [1].
Istnieje wiele różnych przyczyn powstawania haluksów, dlatego u każdej osoby źródła tego schorzenia mogą być nieco inne. U niektórych są to predyspozycje genetyczne lub wrodzona deformacja stopy, która powoduje stopniowe pojawianie się takiej zmiany kostnej. Paluch koślawy może być też konsekwencją innych problemów medycznych, takich jak chociażby artretyzm. Ale wyjątkowo często haluxy to efekt noszenia przez nas nieodpowiedniego i zbyt wąskiego obuwia. Jego budowa nie pozwala stopie pracować w naturalny sposób, uciskając jej poszczególne struktury.
Jak się jednak okazuje zniekształcenia tego typu mogą rozwijać się także w innych częściach stopy. Stąd też u niektórych osób pojawiają się haluksy małego palca, czyli tzw. bunionette. Do powstania takiego problemu przyczyniają się ciągłe przeciążenia i ucisk w okolicy bocznej części głowy V kości śródstopia, czyli tam gdzie znajduje się mały palec. W efekcie kość zaczyna stopniowo wystawać coraz bardziej sprawiając, że haluks na małym palcu staje się wyraźnie widoczny. Z czasem pojawia się też zaczerwienienie, obrzęk oraz w końcu również ból.
Jakie są objawy haluksów? Dlaczego nie zawsze da się je od razu rozpoznać?
Haluksy są dolegliwością, która rozwija się bardzo wolno, przez co często usypia naszą czujność. Początkowo, nieznacznie wystający koślawy paluch może zupełnie nam nie przeszkadzać. Z czasem jednak pojawiają się pierwsze objawy haluksa, które są już znacznie bardziej dostrzegalne i odczuwalne, takie jak chociażby zaczerwienienie w obrębie wystającej kości [1].
. Obszar ten może być też lekko spuchnięty, co wiąże się z uciskiem powodowanym przez buty oraz często z rozwijającym się stanem zapalnym w obrębie stawu. Wiele osób zastanawia się też czy haluksy bolą? Otóż na początku nie, ale wraz z rozwojem deformacji pojawia się też u niektórych rwący ból, a u innych kłujący ból haluksa, zwłaszcza podczas chodzenia.
Jeśli zatem chodzi o haluksy, objawy tego schorzenia uznawane za najbardziej charakterystyczne to:
- wystający guzek na zewnętrznej stronie podstawy dużego palca ;
- obrzęk i zaczerwienienie obejmujące haluksy zewnętrzne i ich okolice;
- ból haluksa, trwający ciągle (chroniczny) lub pojawiający się co jakiś czas (krótkotrwały);
- ograniczona ruchliwość dużego palca ;
- często pojawiające się odciski i modzele w obrębie dużego palca ;
- ciepła i połyskliwa skóra dookoła haluksa.
Od czego robią się haluksy? Przyczyny i potencjalne czynniki ryzyka
Paluch koślawy jest schorzeniem w przypadku którego ciężko jest jednoznacznie określić jego źródło. Przyczyny powstawania haluksów mogą być bardzo różnorodne, od naszych naturalnych predyspozycji do powstawania takich deformacji, aż po nasz tryb życia czy nawyki [2]. Warto też pamiętać, że wbrew ogólnej opinii schorzenie to nie jest wyłącznie domeną kobiet i zdarzają się także haluksy u mężczyzn.
Jeśli naszym problemem są haluksy, przyczyny rozwoju tego schorzenia mogą być następujące:
- wrodzona deformacja stopy oraz jej wadliwa biomechanika, wywołujące zapalenia kości i stawów dużego palca;
- regularne, nadmierne napięcie stopy w obszarze powstawania haluksa (np. związane z rodzajem wykonywanej pracy);
- odziedziczony rodzaj stopy (pod względem jej budowy);
- urazy stóp;
- niektóre typy zapalenia stawów (np. RZS, czyli reumatoidalne zapalenie stawów).
Bardzo często winą za powstawanie haluksów u kobiet obarcza się szpilki i buty na bardzo wysokich obcasach. Okazuje się jednak, że lekarze nie zgadzają się w pełni z tym, iż w 100% jest to czynniki powodujący deformację. Pojawiają się bowiem coraz głośniejsze opinie, że regularne chodzenie w szpilkach nie musi być przyczyną powstawania haluksów [1]. Natomiast może być jedynie czynnikiem, który prowadzi do rozwoju już istniejących, jednak jeszcze niedostrzegalnych gołym okiem deformacji stopy w tym obszarze.
Czynniki ryzyka
Warto też pamiętać o tym, iż istnieją pewne czynniki ryzyka, które w mniejszym lub większym stopniu predysponują nas do rozwoju palucha koślawego [3]. Należy jednak podkreślić, że czynniki te same w sobie nie stanowią przyczyny haluksów, a jedynie sprawiają, że znajdujemy się w grupie ryzyka. Takie czynniki to między innymi:
- płeć – statystycznie prawdopodobieństwo rozwoju haluksów jest większe u kobiet, najprawdopodobniej ze względu na słabszą strukturę tkanki łącznej;
- szpilki i buty na wysokim obcasie – obuwie tego typu powoduje nadmierne ściskanie palców stóp oraz wymusza ich ułożenie w nienaturalnej pozycji ;
- źle dopasowane buty – często zbyt wąskie buty, wykonane z twardych materiałów powodują zbyt duży nacisk na przednią część stopy, zwłaszcza na palce;
- genetyka – jeżeli ktoś w naszej rodzinie miał problem z haluksami, ryzyko ich rozwoju również u nas znacząco wzrasta;
- płaskostopie – tego typu wady stóp zaburzają ich prawidłową pracę, co może prowadzić do rozwoju deformacji takich jak haluksy.
Diagnozowanie haluksów. Jakie badania trzeba będzie wykonać?
Haluksy to problem, który w swojej bardziej nasilonej postaci jest widoczny gołym okiem. Niezależnie jednak od stopnia zaawansowania choroby niezbędne jest postawienie diagnozy. Jeśli zatem chodzi o haluksy, jaki lekarz może nam pomóc? Najlepiej jest się umówić na wizytę do ortopedy, który po przeprowadzeniu z nami wywiadu przejdzie do badania.
W pierwszej kolejności lekarz dokonuje badania fizykalnego pacjenta w pozycji siedzącej i stojącej. To przy przenoszeniu ciężaru ciała najlepiej widać bowiem deformację stawu. Dzięki temu lekarz może ustalić czy zmiany są lekkie czy może już zaawansowane. Oprócz tego, specjalista może też określić czy u pacjenta występuje płaskostopie albo przykurcz ścięgna Achillesa. Dodatkowo określi jaka jest wysokość łuku podłużnego czy nachylenie palucha w stosunku do pozostałych palców.
Drugi etap diagnostyki to obrazowe badanie rentgenowskie. Jeśli u pacjenta występują bardziej zaawansowane haluksy, zdjęcia RTG pozwalają lekarzowi obliczyć kąt palucha koślawego oraz kąt międzyśrodstopia pomiędzy pierwszą i drugą kością środstopia. Kiedy obliczenia wskazują na kąt powyżej 15 stopni, potwierdza to diagnozę palucha koślawego. Natomiast kąt wynoszący ponad 45 stopni wskazuje na bardzo zaawansowaną deformację. Do oceny zaawansowania zmian palucha koślawego stosowana jest skala Manchester [4]. Wyróżnia ona:
| Interpretacja | |
|---|---|
| brak deformacji | |
| łagodna deformacja | |
| średnia deformacja | |
| zaawansowana deformacja |
Jak leczyć haluksy? Leczenie nieoperacyjne i operacja chirurgiczna
Paluch koślawy to schorzenie rozwijające się stopniowo, które początkowo może się nam wydawać zupełnie niegroźne. Warto jednak wiedzieć, że w przypadku takich problemów jak haluksy, leczenie należy rozpocząć w momencie, gdy tylko zauważymy pierwsze objawy. Dzięki podjęciu odpowiednich działań, ryzyko rozwoju poważnych deformacji utrudniających nam funkcjonowanie staje się znacznie mniejsze [5].
Istnieją różne metody leczenia tego typu zmian. To jaki sposób sprawdzi się najlepiej u danej osoby zależy przede wszystkim od stopnia zaawansowania choroby oraz nasilenia objawów. A sposoby radzenia sobie z takimi zmianami dzielimy na dwa różne podejścia – niechirurgiczne oraz chirurgiczne.
Leczenie haluksów bez operacji. Co na haluksy możemy zastosować?
Niechirurgiczne metody walki z haluksami stosuje się przede wszystkim u osób, które zmagają się z początkowymi i/lub łagodnymi formami deformacji we wspomnianej już skali Manchester. W dużej mierze jest to leczenie domowe. Między innymi z pomocą specjalistycznych akcesoriów, dzięki którym można skorygować zmiany kostne i zapobiec dalszemu postępowi deformacji.
1. Wybór odpowiedniego obuwia
Noszone przez nas na co dzień obuwie ma ogromny wpływ na kondycję naszych stóp [6]. Jeśli więc interesuje nas sprawdzony sposób na haluksy to zakup wygodnych butów powinien być naszym priorytetem. Źle dobrane obuwie sprawia, że stopa nie może poruszać się w naturalny sposób, a nacisk na nią jest wywierany nierównomiernie. Buty często uciskają też poszczególne partie stóp, zwłaszcza palce, przez co dochodzi do deformacji, a następnie do bolesnych otarć czy odcisków.
Dlatego pamiętajmy, że szerokość buta powinna być dopasowana do szerokości stopy, a zbyt wąskie noski nie wpływają korzystnie na haluksy. Dobrze też, aby w bucie była przestrzeń pomiędzy palcami a przodem buta, by stopa mogła się w nim naturalnie poruszać. Kupujmy też obuwie z miękkich i elastycznych materiałów, które dopasowują się do stopy i nie urażają wystającej z powodu haluksa kości.
2. Orteza na haluksy
Obecnie w sprzedaży znajduje się kilka rodzajów akcesoriów, które mogą być bardzo pomocne w leczeniu palucha koślawego. Jednym z nich jest orteza, czyli aparat korekcyjny. Składa się na nią specjalna szyna oraz opaska na haluksy (osłona stanowiąca ochronę dla wystającej kości).
Taki aparat na haluksy ma działanie korekcyjne, gdyż wymusza poprawne ułożenie kąta palucha, niwelując w ten sposób jego zniekształcenie [7]. Dzięki temu ortezy doskonale sprawdzają się też jako element profilaktyki haluksów, ponieważ zapobiegają rozwoju deformacji w obrębie palucha. Aparaty te są przy tym bardzo wygodne, dopasowują się do kształtu stopy i mogą być swobodnie noszone w ciągu dnia. Ale oczywiście bez przeszkód stosowana może być też taka orteza na noc.
Warto jednak pamiętać, że leczenie haluksów polega też na uśmierzaniu bólu i przywracaniu komfortu podczas poruszania. Mowa tutaj zwłaszcza o osobach, które ze względu na deformację mają z tym problem. W ich przypadku taki korektor na haluksy również może okazać się świetnym rozwiązaniem. Jego konstrukcja i działanie pozwalają bowiem zmniejszyć nacisk na zdeformowaną strukturę oraz chronić narażoną na urazy i bolącą kość. W efekcie dolegliwości te mogą zostać złagodzone, a komfort chodzenia ulega znacznej poprawie.
3. Separator na haluksy
Różnego typu separatory międzypalcowe służą do izolowania zachodzących na siebie palców. Świetnie sprawdzają się w przypadku haluksów palucha. Co ciekawe, nadają się też do separowania małego palca, gdy to on jest źródłem naszego problemu. Takie akcesoria służą przeciwdziałaniu rozwojowi deformacji, ponieważ w początkowym etapie choroby mogą zmniejszyć kąt palucha koślawego. Co więcej, separatory są też wykorzystywane przez osoby, których celem jest zmniejszenie odczuwanego bólu i dyskomfortu związanego z haluksami [8].
Pierwszy rodzaj takich akcesoriów to pojedynczy żelowy lub silikonowy klin. Wkłada się go bezpośrednio między palce, zazwyczaj między paluch a palec z nim sąsiadujący. Klin ten zapobiega nachodzeniu na siebie palców stopy, spowodowanego deformacją. Pozwala też ustawiać paluch w prawidłowym położeniu i niwelować dolegliwości bólowe związane ze schorzeniem.
W sprzedaży dostępne są też specjalne opaski na haluksy z wbudowanym żelowym klinem. Często mówi się, iż jest to inteligentny separator na haluksy, gdyż jest znacznie wygodniejszy w codziennym użytkowaniu i zapewnia ochronę wystającej kości. Opaska rozdziela zachodzące na siebie palce, ale także osłania paluch, zapobiega nadmiernemu ocieraniu kości i niweluje ból powodowany przez deformację. Konstrukcja separatora sprawia także, że opaska może być stosowana w ciągu dni i nocy bez obaw o to, że klin wypadnie spomiędzy palców.
4. Wkładki do butów
Nawet jeśli zadbaliśmy o zakup prawidłowo dobranego obuwia, możemy potrzebować dodatkowych akcesoriów. Mogą być one potrzebne, aby poczuć ulgę, gdy mamy problem z paluchem koślawym. Bardzo ważnym elementem naszej codzienności mogą w tej sytuacji stać się wkładki ortopedyczne na haluksy, czyli tak zwane peloty. Korzystnie zmieniają one rozkład nacisków na stopę, dzięki czemu zmniejszają się dolegliwości bólowe spowodowane deformacją i znacznym obciążeniem stopy [9].
Takie specjalne wkładki stosowane są zwłaszcza u osób, u których występuje płaskostopie poprzeczne, będące jedną z przyczyn haluksów. Unoszą one wówczas łuk poprzeczny stopy i zapewniają równomierne rozłożenie nacisku na stopę, co na haluksy działa bardzo pozytywnie. Nie tylko pomaga to w korekcji palucha koślawego, ale także w spowolnieniu rozwoju deformacji. Aby jednak stosowanie wkładek przyniosło oczekiwane rezultaty powinny one zostać dobrze dopasowane do samej stopy oraz do butów jakich używamy.
5. Plastry
Haluksy na stopach stają się dla nas męczącym problemem zazwyczaj w momencie, gdy kość zaczyna już mocno wystawać na zewnątrz. To właśnie wtedy materiał buta naciska na zdeformowany obszar i powoduje bolesne otarcia, przez które czujemy dyskomfort podczas chodzenia. Wówczas warto sięgnąć po specjalistyczne plastry, które można kupić w niemal każdej aptece. Jak działają plastry na haluksy? Nakleja się je na wypukłość na stopie, dzięki czemu chronią ją przed nadmiernym uciskiem i otarciami. Dodatkowo plastry te niwelują odczuwany w związku z haluksem ból.
6. Zniwelowanie płaskostopia
Taka deformacja jak paluch koślawy może być efektem płaskostopia poprzecznego. Dlatego jeśli zastanawiamy się nad tym jak wyleczyć haluksy, w pierwszej kolejności sprawdźmy czy mamy płaskostopie. Jeśli tak to zróbmy wszystko co w naszej mocy, aby je zniwelować.
Przy płaskostopiu łuk poprzeczny stopy ulega obniżeniu i spłaszczeniu. Dochodzi również do przeniesienia punktu podparcia z pierwszej kości śródstopia na drugą i trzecią. Ciężar naszego ciała zaczyna się więc nierównomiernie rozkładać, przez co powstają znaczne przeciążenia. W konsekwencji prowadzą one do dalszego rozwoju deformacji i nasilenia dolegliwości bólowych [10]. Jeśli więc nie chcemy dopuścić do postępu choroby, należy wyleczyć płaskostopie.
7. Rozciągnięcie ścięgna Achillesa
Przykurcz ścięgna Achillesa, czyli skrócenie długości jego włókien może być jedną z przyczyn rozwoju deformacji palucha. Wynika to z faktu, iż ten stan patologiczny uniemożliwia prawidłowe funkcjonowanie czynnościowe stopy. Jeśli więc nie jest odpowiednio leczone może doprowadzić do degeneracji stawów przodostopia, a w rezultacie do postępu choroby jaką są haluksy. Należy zatem dbać o właściwe rozciągnięcie tego ważnego ścięgna poprzez odpowiednio dobrane ćwiczenia.
8. Okłady
Nasze stopy, podobnie jak my sami potrzebują odpowiedniego odpoczynku. Dlatego kolejny nieoperacyjny sposób na haluksy i objawy im towarzyszące to ciepłe i zimne okłady.
Świetnie w tym przypadku sprawdzą się nawet zwykłe skarpety na haluksy. Wystarczy położyć je wcześniej na grzejniku, a następnie mocno zagrzane skarpety nałożyć na stopy. Ale jeszcze więcej przyjemności mogą nam przynieść ciepłe kąpiele stóp, na przykład z dodatkiem soli Epsom lub naszych ulubionych olejków eterycznych. W trakcie lub po takiej kąpieli możemy też wykonać prosty masaż łagodzący ból. Stopy masujemy wówczas okrężnymi ruchami od palców, przez pięty, aż do kostek.
Warto też wykonać w domu zimne okłady na bolące stopy i haluksy. Wystarczy nam do tego pokruszony lód, który należy owinąć w ręcznik i przykładać do stopy przez 5-10 minut. Z pewnością przyniesie nam to ulgę w momencie, gdy stan zapalny haluksa i ból się nasilą. Pamiętajmy jedynie, aby nie przykładać do skóry samego lodu oraz by nie trzymać kompresu przy stopie zbyt długo, gdyż może to spowodować odmrożenia.
9. Środki przeciwbólowe i przeciwzapalne
Wraz z rozwojem deformacji i nasilania się stanu zapalnego, schorzeniu temu zaczynają towarzyszyć nieprzyjemne objawy, z bólem na czele. Jeśli zatem naszym problemem są zaawansowane haluksy, jak leczyć związane z nimi dolegliwości bólowe? Rozwiązaniem często jest odpowiedni lek przeciwbólowy, którym może być np. maść na haluksy. W wielu przypadkach lekarze zalecają swoim pacjentom stosowanie preparatów NLPZ, gdyż sprawdzają się one najlepiej w przypadku tego schorzenia, skutecznie łagodząc stan zapalny i związany z nim ból.
Operacyjne leczenie haluksów
Niestety metody nieoperacyjne radzenia sobie z haluksami nie zawsze przynoszą rezultaty jakich oczekujemy. W takiej sytuacji, gdy deformacja jest już bardzo zaawansowana, a objawy są mocno nasilone i nie pozwalają nam na normalne funkcjonowanie, jedynym wyjściem jest operacyjne usuwanie haluksów [11]. Zanim to jednak nastąpi konieczne jest odbycie konsultacji z lekarzem, w trakcie których między innymi określi on rodzaj zmian kostnych oraz stopień zaawansowania choroby. Jest to niezwykle ważne ponieważ na tej podstawie lekarze zdecydują jak pozbyć się haluksów. Zabieg ten może bowiem zostać wykonany przy pomocy rożnych metod, takich jak:
- metoda Chevrona – polega na nacięciu głowy I kości śródstopia (kształt litery V), a następnie na jej przesunięciu w kierunku bocznym, co daje wyrównanie kości w przedniej części stopy. Kiedy uzyskane zostanie prawidłowe ustawienie, kości są stabilizowane śrubą;
- metoda Scarf – w tym przypadku I kość śródstopia jest nacinana w kształcie litery Z i następuje jej przesunięcie w bok, tak by przywrócić stopie prawidłowy kształt. Na koniec fragmenty kości są zespalane ze sobą przy pomocy śrub;
- osteotomia Akina – zabieg ten wykonywany jest u pacjentów, u których występuje nieprawidłowe ustawienie paliczka bliższego palucha. Zakłada on usunięcie części kości z paliczka, a następnie zespolenie kości przy pomocy śrub;
- artrodeza stawu śródstopno-paliczkowego – metoda wykorzystywana w przypadku ciężkich zmian, zaawansowanego zapalenia stawów lub też u pacjentów, u których inne sposoby leczenia nie poskutkowały. Zabieg zakłada usunięcie spuchniętej tkanki uszkodzonego stawu oraz stałe jego usztywnienie przy pomocy śrub.
Operacja palucha koślawego to jednak nie koniec leczenia. Pacjenta czeka bowiem intensywna rehabilitacja, dzięki której odzyska on pełną sprawność [12]. Pacjenci muszą też nosić specjalny but po operacji haluksa, który usztywnia i chroni stopę przed urazami. W związku z tym, że poddanej zabiegowi stopy nie można początkowo zbytnio obciążać konieczne może być też korzystanie z takich akcesoriów jak kule czy laska. Dość typowym skutkiem tego typu leczenia jest też utrzymująca się opuchlizna po operacji haluksa, nawet przez kilka miesięcy. Powrót do pełni zdrowia i sprawności może natomiast zająć nawet 6 miesięcy.
Wzmocnienie stóp – lepiej zapobiegać niż leczyć!
Wielu osobom może się wydawać, że haluksy to problem wyłącznie estetyczny. Jest to jednak błędne myślenie, gdyż te niepozorne początkowo zmiany kostne to poważne zagrożenie dla naszego zdrowia. W swojej zaawansowanej postaci paluch koślawy wywołuje takie objawy jak stan zapalny, obrzęk i dokuczliwy ból. Dolegliwości te nie tylko powodują duży dyskomfort, ale także utrudniają i w końcu wręcz uniemożliwiają zakładanie butów, chodzenie i normalne funkcjonowanie na co dzień. Dlatego zdecydowanie lepszym rozwiązaniem jest zapobieganie haluksom, między innymi poprzez dbanie o nasze stopy oraz ich ciągłe wzmacnianie.
Jakie są najważniejsze elementy, o których trzeba pamiętać?
Profilaktyka haluksów, która pozwala skutecznie zmniejszyć prawdopodobieństwo rozwoju tego schorzenia w przyszłości obejmuje takie działania jak:
- Dbanie o wygodne obuwie – należy kupować dobrze dopasowane buty, wykonane z miękkich i elastycznych materiałów, które nie uciskają stopy w żadnym miejscu i mają odpowiednio szerokie noski.
- Wykonywanie ćwiczeń na wzmocnienie stóp – trening stóp przeciw haluksom obejmuje proste ćwiczenia. Mowa tutaj o takim treningu jak rozciąganie palców dłońmi, zwijanie ręcznika palcami stóp czy unoszenie, wyginanie i rozkładanie palców.
- Korzystanie z odpowiednich akcesoriów korygujących – kiedy zauważymy pierwsze sygnały świadczące o tym, że haluksy mogą być naszym problemem, należy sięgnąć po produkty, które pozwolą nam odciążyć poszczególne partie stóp i skorygować ewentualne deformacje na wczesnym etapie.
- Regularny, świadomy odpoczynek dla stóp – wystarczy od czasu do czasu zdejmować buty w ciągu dnia, chodzić na bosaka, wykonywać ciepłe i zimne okłady, a czasem też wybrać mniej modne, ale wygodne obuwie, np. zamiast szpilek.
- Utrzymanie odpowiedniej wagi – dzięki temu minimalizujemy nacisk na stopę i zmniejszamy ryzyko deformacji.
Źródła badań i literatura
- [1] https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK513134/
- [2] https://academic.oup.com/emph/article/2017/1/48/2983874
- [3] https://jfootankleres.biomedcentral.com/articles/10.1186/1757-1146-4-S1-A8
- [4] https://academic.oup.com/rheumatology/article/44/8/1061/1772070
- [5] https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3528062/
- [6] https://jfootankleres.biomedcentral.com/articles/10.1186/s13047-018-0284-z
- [7] https://meridian.allenpress.com/japma/article/108/6/478/9928/Foot-Mobilization-and-Exercise-Program-Combined
- [8] https://journals.sagepub.com/doi/10.1080/03093640701669074
- [9] https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0309364613518229
- [10] https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/2473011417S000133
- [11] https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK513142/
- [12] https://academic.oup.com/ptj/article/89/9/934/2737642